Jak w ubiegłym roku, w sezonie 2017 odbyliśmy kampanię studyjną oraz wykopaliskową. Najpierw miała miejsce dwumiesięczna kampania studyjna w kwietniu-maju. Kontynuowano prace nad materiałem ruchomym odkrytym w poprzednich sezonach. Prowadzono dokumentację opisową, rysunkową i fotograficzną tego materiału, głównie pod kątem przygotowywanej publikacji podsumowującej 5 lat badań (pierwszy tom nowej serii Paphos Agora Project). Drugim celem kampanii studyjnej była kontynuacja weryfikacji hipotezy o istnieniu drugiego portu Nea Pafos w północno zachodniej zatoce, w pobliżu bramy miejskiej. Geofizyczna nieinwazyjna prospekcja wykonana w roku 2016 wykazała duże prostokątne w zarysie interferencje, które zostały zinterpretowane jako budynki oraz kilka linearnych struktur, wszystkie te hipotetyczne obiekty mogłyby być związane z infrastrukturą portową. Bazując na tych obserwacjach, wyznaczono trzy wykopy sondażowe (Trial Trenches – TT.I - TT.III) celem weryfikacji rezultatów prospekcji magnetycznej. Tylko dwa z nich udało się częściowo przebadać podczas kampanii studyjnej. Czwarty wykop sondażowy (TT.IV)  został wytyczony niedaleko na północ od północnych murów miejskich w miejscu, gdzie prospekcja magnetyczna wykazała kolistą interferencję, jednak nie był on eksplorowany na wiosnę (por. niżej). Wykonano także fotografie lotnicze z użyciem drona oraz prace konserwatorskie w terenie, jak i wybranych zabytków ruchomych (ceramika).

Główna kampania wykopaliskowa miała miejsce późnym latem i wczesną jesienią. Obejmowała prace inwentaryzacyjne, wykopaliska, prospekcję geofizyczną, badania geo-archeologiczne, konserwację obiektów metalowych, konserwację różnych obiektów w terenie (podłogi, mury, tynki itp.), jaki i działania mające na celu promocję projektu. Wykopaliska trwały od 25 sierpnia do 4 października. Potem miały miejsce działania promocyjne a następnie wielu członków ekspedycji uczestniczyło w naukowej konferencji poświęconej Nea Pafos i regionowi.

W sezonie letnim przed rozpoczęciem wykopalisk na terenie Parku działała ekipa studenckiego projektu BARI XVI z AGH pod kierunkiem dr P. Ćwiąkały i dr E. Puniach, pracowników tej uczelni, we współpracy z Paphos Agora Project. Ich celem była inwentaryzacja detali architektonicznych na Agorze oraz wybranej ceramiki, a także ogólnie dostępnych dla turystów obiektów w Parku Archeologicznym Kato Pafos (Odeon, Asklepiejon, Dom Dionizosa itp.).

Prace wykopaliskowe prowadzone były nie tylko na samej Agorze, ale także w wykopach sondażowych wspomnianych powyżej. Na Agorze kontynuowano prace w Wykopie II oraz IV. W Wykopie II trwały prace w południowej części portyku wschodniego w pomieszczeniu 14 (częściowo odsłoniętym w poprzednich latach) oraz  nowo odkrytym pomieszczeniu 20, na powierzchni niemal 13 m². Niewątpliwie najciekawszym odkryciem w tym ostatnim pomieszczeniu był fragment dużego bloku kamiennego, prawdopodobnie część architrawu, z częściowo zachowaną inskrypcją (tylko cztery litery w jednej linii i fragmenty liter w drugiej). Nie jest możliwe wyciągnięcie jakichś wniosków, ale cios pochodzi prawdopodobnie z dużego budynku (lub monumentu) publicznego a inskrypcja została wykonana bardzo starannie. Badania wykopaliskowe 2017 roku oraz wstępne rozpoznanie odkrytego materiału potwierdzają poprzednie ustalenia zespołu z UJ o hellenistycznej dacie wschodniego portyku oraz, że jego ostatnia faza datuje się na pierwszą połowę II wieku n.e. Inny obszar eksplorowany w roku 2017 w obrębie Wykopu II usytuowany był na osi wejścia do Agory od wschodu. Celem było wyjaśnienie czy portyk ma kontynuację na wschód, gdzie mógłby się znajdować trzeci rząd pomieszczeń lub korytarze, czy też może ulica flankowała wschodni portyk od tej strony. Odkryto kontynuację wielkiego kanału ściekowego (S.153) wraz z czterema wielkimi płytami nakrywającymi go. W warstwie zasypu powyżej nich natrafiono na dwa fragmenty greckich inskrypcji wyrytych na marmurowych płytach. Jednej z nich towarzyszy wyobrażenie listka winnej latorośli, co sugeruje kontekst dionizyjski. W południowej części odcinka odkryto część skomplikowanego systemu hydraulicznego złożonego z dwóch połączonych za sobą baseników oraz rury. Baseniki były pokryte wodoodporną zaprawą położoną na warstwie starannie ułożonych fragmentów dachówek terakotowych. System ten został częściowo zniszczony w wyniku zawalenia się murów. Nie można wykluczyć, że nowo odkryty system był powiązany z kanałem, jak również z zespołem baseniku kanalizacji i studni (bądź cysterny) odkrytej w ubiegłych sezonach w pomieszczeniu 8, ale to wymaga dalszych badań.

Trzeci obszar badany wykopaliskowo w obrębie Wykopu II, to studnia (lub cysterna), S.117, odkryta w pierwszym sezonie w roku 2011 a usytuowana w kwadracie wewnątrz Agory, na zachód od wejścia do niej, na osi kanału S.153. W górnej partii wypełnisko studni było suche, złożone z kamieni i bloków kamiennych oraz skąpego materiału ceramicznego. W niższej partii wypełniska wystąpiło dużo więcej materiału ceramicznego, lecz był on bardzo rozdrobniony oraz bardzo wilgotny zanurzony w gęstej gliniastej ziemi. Odkryto dwie bardzo dobrze zachowane kostki do gry wykonane z kości zwierzęcej. Studnia miała niemal 6 m głębokości. Wstępna analiza materiału ceramicznego wskazuje, że studnia była w użyciu w ciągu 1 połowy II w. n.e.

Ostatni obszar eksplorowany na samej Agorze to Wykop IV. W pomieszczeniu 30 kontynuowano badania jamy usytuowanej w zachodnich krańcach wykopu. Znajdował się tu prawdopodobnie piec do wytopu metalu. Był wykonany w ziemi i funkcjonował w trakcie pierwszej fazy użytkowania tego terenu w czasie panowania cesarza Augusta, kiedy badany teren stanowił jednolity obszar (później, przypuszczalnie w 2 połowie I w. n.e., teren ten został podzielony na dwa pomieszczenia nazwane 30 i 31).

W trakcie kampanii wykopaliskowej prowadzono również prace na wykopach sondażowych. Na wykopie TT.I już w trakcie kampanii studyjnej odsłonięto fragmentarycznie grobowiec zbudowany z bloków kamiennych oraz kamieni i częściowo wkopany w ziemię (który w obrazie magnetycznym został zinterpretowany jako narożnik dużej budowli wspomnianej powyżej). Grobowiec był obrabowany, zachowały się jednak resztki wyposażenia. Podjęto decyzję o zasypaniu go piaskiem i ziemią celem zabezpieczenia. Kontynuowano także prace w wykopie sondażowym TT.II poszerzając go nieznacznie. Tu trzy fazy użytkowania zostały wstępnie wydzielone. Najpierw badany teren użytkowany był jako kamieniołom, następnie jakaś aktywność osadnicza może być stwierdzona (odkryto częściowo mury i warstwy kulturowe) wstępnie datowana na 1 połowę II wieku n.e. A w ostatniej fazie teren ten (wraz z terenem TT.I) używany był jako nekropola, prawdopodobnie w czasach późno rzymskich i bizantyńskich. W TT.III, usytuowanym w pobliżu zachodnich murów miasta i bramy północno-zachodniej, badania nie odsłoniły spodziewanych tu na podstawie badań nieinwazyjnych pozostałości budowli, ale eksploracja w tym wykopie jeszcze się nie zakończyła. Prace przebiegały niezwykle wolno, ponieważ natrafiono na bardzo zbitą i ekstremalnie twardą ziemię w tym miejscu. Natomiast niezwykle interesujące rezultaty uzyskano w sondażu TT.IV, gdzie prospekcja magnetometrem ukazała regularną kolistą strukturę najprawdopodobniej związaną z użyciem ognia. Zostało to potwierdzone poprzez odkrycie pieca służącego być może do pozyskiwania wapna z bloków, kamieni i obiektów wapiennych, datowanego wstępnie na okres późno rzymski lub bizantyński. W planie obiekt ma niemal idealnie kolisty zarys o średnicy 2,60 m na osi N-S oraz 2,75 m na osi E-W. Obok pieca zaraz od zachodu odkryto mur o nieznanym na razie przeznaczeniu. W roku 2018 będzie tu kontynuowana eksploracja celem uściślenia chronologii obiektu i interpretacji muru. Trzeba podkreślić, że rezultaty uzyskane w TT.IV doskonale współgrają z rezultatami z magnetyki, co dobrze zapowiada na przyszłość, jeżeli chodzi o zastosowanie magnetometru do poszukiwanie obiektów związanych z obróbką termiczną.

Podobnie, jak w ubiegłych latach, kontynuowano prospekcję geofizyczną, jednak podczas tej kampanii nie tylko użyto magnetometru, lecz również geo-radaru (GPR). Głównym celem jest wykrycie infrastruktury gospodarczej miasta. Planowano badania we wschodniej i centralnej część Parku Archeologicznego. Jednak jak się okazało w terenie, plany trzeba było zmodyfikować, szczególnie dla prac magnetometrem, ponieważ cześć Parku jest porośnięta roślinnością objętą ochroną ekologiczną (Natura 2000), a część jest niedostępna ze względu na topografię. W rezultacie wykonano prospekcję ponad 11 ha Parku przy użyciu magnetometru w miejscach łatwo dostępnych, gdzie nie było konieczności oczyszczania terenu. Prace georadarem koncentrowały się na samej Agorze celem uzyskania bardziej dokładnych danych w porównaniu z danymi pozyskanymi z prospekcji Agory magnetometrem w latach 2015 i 2016. Dodatkowo przebadano georadarem parking w pobliżu Agory oraz mały obszar na terenie Akropolu (wzgórze Fanari). Generalnie przebadano georadarem obszar 2 ha.

Wstępne rezultaty prospekcji magnetycznej ukazują konglomerat wielu pozostałości rozsianych w Parku. Na pierwszy rzut oka interpretacja wydaje się bardzo utrudniona ze względu na liczne anomalie (głównie współczesne), ale to może być rozwiązane biorąc pod uwagę inne dane. Jednym z najważniejszych rezultatów jest detaliczne miejscami ukazanie przebiegu siatki ulic, co było też jednym z rezultatów uzyskanych w kampanii 2016 roku. Obecnie dane poddane są obróbce celem uzyskania szczegółowych wyników i interpretacji.

W rezultacie badań georadarem wyłania się obraz gęstej zabudowy w południowo-wschodniej części Agory. Ponadto zaobserwowano część północnego portyku, jak i jego narożnik N-E. Trzeba też zwrócić uwagę na wyraźnie widoczny mur biegnący na osi północ-południe mniej więcej pośrodku kwadratu Agory. Wstępnie został on zinterpretowany jako mur należący być może do poprzedniczki badanej Agory. Generalnie rzecz ujmując, badania georadarem na Agorze dostarczyły znacznie bardziej zróżnicowane rezultaty,
niż prospekcja magnetyczna z ubiegłych lat.

Kontynuowano również prace geoarcheologiczne w Pafos i szerzej w regionie. Badania mają na celu rekonstrukcję środowiska geograficznego, które mogło być bazą dla późniejszego rozwoju osadnictwa w Nea Pafos od okresu hellenistycznego. Jednym z celów tych badań jest też weryfikacja hipotezy o istnieniu drugiego portu Pafos. Badania roku 2017 wykazały, ze na plaży Faros pokłady piasku sięgają do 1 m, następnie wystąpiły pokłady terra rossa na gł. ok. 1,2 m. Poniżej tego poziomu stwierdzono występowanie skały macierzystej. Rezultaty te pozwoliły na obalenie hipotezy o istnieniu drugiego portu, natomiast nie wykluczają istnienia tu przystani lub kotwicowiska, co może być poparte stwierdzeniem o morfologii tego odcinka wybrzeża oraz występowaniem tutaj "śliskich" pokładów wspomnianej terra rossa, które mogły ułatwiać wyciąganie statków na wybrzeże.

Rok 2017 był wyjątkowo dobrym rokiem dla promocji naszych działań w Pafos. Wyniki kilkuletnich już badań mieliśmy okazję zaprezentować prezydentowi miasta Krakowa, prof. Jackowi Majchrowskiemu z małżonką Barbarą, którzy odwiedzili stanowisko w trakcie prywatnego pobytu w Pafos we wrześniu. Zabytki Pafos zostały wiele lat temu wpisane na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO, natomiast w roku 2017 miasto pełniło zaszczytną rolę Europejskiej Stolicy Kultury. W związku z tym kierująca programem wraz z zespołami naukowymi "Paphos Agora Project" opracowali program promocji i popularyzacji badań UJ w Pafos w ramach akcji "Celebrating Pafos2017 European Capital of Culture".  Przygotowano wystawę fotografii Roberta Słabońskiego, który jest fotografem ekspedycji (obok M. Iwana i A. Oleksiaka). Ekspozycja miała tytuł "W sercu starożytnego miasta. Badania Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie na Agorze oraz innych obszarach Parku Archeologicznego w Pafos na Cyprze". By mogła lepiej trafiać do masowego odbiorcy, wystawa opisana jest w języku polskim, greckim i angielskim. Wystawie towarzyszy niemal półgodzinny film w reżyserii historyka i filmowca, Huberta Chudzio z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie przy współpracy Adriana Szopy z tej samej uczelni jako montażysty, pt. Paphos Agora Project. Powstał również dwujęzyczny polsko-angielski katalog tej wystawy. Ekspozycja pokazywana była w Visitors Centre w Archeologicznym Parku w Pafos w pobliżu portu i planowana była do końca 2017 roku, ale ze względu na ogromne zainteresowanie Departament Starożytności Cypru zadecydował, że była otwarta do końca lutego 2018. Uroczysty wernisaż tej wystawy odbył się w dniu 6 października 2017 o godz. 18.00 z udziałem delegacji UJ w składzie Prorektor Prof. Armen Edigarian, Dziekan Wydziału Historycznego (WH), prof.  Jan Święch oraz Prodziekan WH, prof. Stanisław Sroka. Wystawę otworzyła Dyrektor Departamentu Starożytności Republiki Cypru, Dr Marina Solomidou Ieronymidou, następnie głos zabrał Prorektor, JE Ambasador RP, p. Barbara Tuge Erecińska, przedstawicielka Ministerstwa Komunikacji i Robót Publicznych, p. Afrodyta Kofterou oraz E. Papuci-Władyka, a obecni byli burmistrz Pafos, Fedonas Fedonos, przedstawiciele Urzędu miasta Pafos i licznie zgromadzeni goście. W tym samym dniu o godz. 20.00  odbyło się drugie wydarzenie promocyjne, mianowicie multimedialny pokaz na otwartym powietrzu na placu w porcie Pafos. Performance pt. "Misterium miasta Afrodyty Pafos2017" przygotowany został i wykonany przez artystę multimediów, Jani Konstantinovskiego Puntosa, który już wcześniej współpracował z UJ (projekt "Kopernik" dla Muzeum UJ) do muzyki znanego artysty, Józefa Skrzeka, przy współpracy zespołów naukowych Paphos Agora Project, których liderem jest UJ, oraz zespołu z Wydziału Geodezji Górniczej i Inżynierii Środowiska, Katedry Geoinformacji, Fotogrametrii i Teledetekcji Środowiska AGH pod kierunkiem dr hab. inż. Sławomira Mikruta. Widowisko polegało na projekcji na ścianach średniowiecznego fortu w porcie pafijskim. Było dedykowane antycznej oraz współczesnej cywilizacji. Miało na celu ukazanie jak osiągnięcia nowych technologii mogą zostać wprzęgnięte w służbę archeologii oraz ochrony i nowej interpretacji dziedzictwa kulturowego. Pokaz dla dużej  publiczności zainaugurował Burmistrz Pafos, Fedonas Fedonos, następnie przemawiali Pani Ambasador RP, Prorektor UJ  oraz E. Papuci-Władyka. Performance powtórzono kilkakrotnie w następnym dniu. Opisane wydarzenia promocyjne uzyskały wsparcie finansowe Rektora UJ, Burmistrza i Rady Miejskiej Pafos oraz Ambasady RP na Cyprze. Wsparcia organizacyjnego udzielił Departament Starożytności Cypru, Muzeum w Pafos oraz liczni wolontariusze z Pafos2017. Wydarzenia promocyjne propagowane były na stronach internetowych UJ, Ambasady RP w Nikozji, stronie projektu oraz w massmediach  cypryjskich. Wszystkim, którzy nas wspierali i pomagali składamy serdeczne podziękowania!

Naukowy aspekt sezonu 2017 - udział kilku członków zespołu PAP w konferencji dotyczącej Pafos i regionu (wygłoszono trzy referaty i pokazano trzy postery) - zakończył pełen wydarzeń rok 2017. Sympozjum zorganizowane zostało przez Departament Starożytności oraz Uniwersytet w Avignon również w ramach obchodów Europejskiej Stolicy Kultury.

Tekst: Ewdoksia Papuci-Władyka